برادر کوچک پدرم و برادر بزرگ همسالان‌ام

نویسنده :دکتر شریعتی

وضع زندگی‌ام ، تربیت‌ام ، افکار و عقایدم، و به‌خصوص روحیه‌ام مرا از کودکی پیر کرد، و چنان‌که یکبار دیگر در مقاله‌ای نوشته‌ام، همیشه "برادر کوچک پدرم بودم و برادر بزرگ همسالانم". هیچ‌وقت زندگی شاد پرجوش و شعف کودکی را مزه نکردم.

در همه‌ی کلاس‌ها حال یک بزرگ‌سال را داشتم، و در این آخرین کلاس، جز دو تا، از همه کوچک‌تر بودم و از همه ریش‌سفیدتر. کم‌کم نگاه‌های بچه‌های همسال‌ام که مرا از خود جدا می‌ساختند و استثنایی می‌دانستند باور خودم هم شد، و این حال ادامه یافت و گوشه‌گیری و تنهایی و تخیل و غم‌زدگی در مغز استخوان‌ام نشست و دیگر برنخاست. و از عواقب این "جایگاه" این‌که هر وقت کسی سوالی جدی داشت پیش من می‌آمد.

خوشی و تفریح و ردش و بازی و سربندی و زندگی‌شان با خودشان و خودهاشان بود و هر وقت هوس درد دل کردن می‌کردند و هوای نالیدن از روزگار و خدا و دین و سیاست و مردم و بحث از حوادث و اوضاع و دنیا و آخرت سراغ مرا می‌گرفتند، و من کم‌کم باورم شده بود اصلاً برای اینم که از من سوال کنند و من جواب بدهم، و همه مرا مکلف می‌دانستند که همه‌ی مشکلات را حل کنم، جواب همه‌ی سوالات را بدانم، هر ایرادی که به زمین و زمان و علم و فلسفه و دین و ادب و مردم و سیاست داشتند جواب بگویم. "نمی‌دانم" و "به من مربوط نیست" و "فکر این‌را نکرده‌ام"… از من قابل قبول نبود. وکیل مدافع همه‌ی پیغمبران شده بودم و حتی کارهای ناجور خدا را هم من باید ماست‌مالی می‌کردم و نظم و عدالت را در جهان، ن که خودم سراپا در ظلم می‌سوزم، ثابت کنم!!

و این بود که در نهضت هم (نهضت مقاومت که من در آنجا مسئول بودم) باز هم هم‌رزم و هم‌گام و هم‌فکر من با همین چشم‌ها، با همان چشم‌ها، به من می‌نگریست. من در آغاز نهضت سیاسی نبودم، غرق کتاب و تصوف بودم و اندیشیدن عقلی و نسل بیدار هم‌زمان من پیش‌روتر از من بود و تندتر و بیدارتر و زودتر از من آتش، نه پرتو خودآگاهی در درون‌اش تابیده بود و در آن حال که آنان، همه کس، استبداد و استعمار و خفقان و اسارت و تاریخ و آینده و سرشت و سرنوشت خویش را و مملکت خویش را احساس کرده بود و برآشفته بود، من غرق هوای دیگری بودم و در آسمان‌ها سکونت داشتم، اما باز هم باید آنها می‌پرسیدند و من پاسخ می‌دادم .

باز هم من مسئول بودم، باز هم من باید چاره می‌اندیشیدم، همه سختی‌ها، خطرها و نقشه‌ها و کشمکش‌ها و حوادث شوم و رفتار با مردم و دولت و پلیس و حتی نوشتن بحث‌های فکری و تجزیه و تحلیل‌های اجتماعی و سیاسی و به اصطلاح حزبی "خوراک" برای اندیشه‌ها را من باید تأمین می‌کردم و هر پیشامد بدی تقصیر من بود و هر رنج و تلخی‌ای که بود به گردن من بود و من هم “طبق عادت” خیال می‌کردم اینجا هم باید آنها بپرسند و من جواب بدهم، آنها بی‌مسئولیت بمانند و من بار سنگین چاره‌جویی‌ها و تعهدها را به گردن ناتوان خودم گیرم.

آن هم در راهی که من نیز هم‌چون نسل تازه‌پای معصوم نو‌سفر بودم و نوسفرتر! و هی می‌پرسیدند "چه باید کرد؟" (Que faire?) و من که درمانده بودم هی می‌رفتم کتاب‌های "چه باید کرد؟" لنین و چرنفسکی و داستایوسکی و ژرس و… را می‌خواندم و می‌دیدم که نه، آن جواب‌ها هیچ‌کدام به این سوال مربوط نیست. آنها "همه" از من می‌پرسیدند چه باید کرد؟ و من باید به این سوال جواب می‌دادم و بعد می‌دیدم فرق من و آنها این است که "آنها هر وقت به من می‌رسند از من می‌پرسند چه باید کرد؟ و من هر وقت به آنها می‌رسم از خودم نمی‌پرسم چه باید کرد؟!!"